الف) مقدمه
مهاجرت را می‌توان از جمله مهمترین روندهای صعودی در حوزه بین المللی دانست. این پدیده به خصوص در بین کشورهای جهان سوم از اهمیت بیشتری برخوردار است، چرا که این کشورها در فرآیند جریان بین المللی مهاجرت، سرمایه‌های انسانی بیشتری را از دست داده و معمولا توسعه آنها تحت تاثیر این پدیده، کند می‌شود.
از سوی دیگر، توسعه اقتصادی را می‌توان از جمله مهمترین اهداف ملی در سطوح مختلف سیاسی و حتی بین المللی دانست. تقریبا بسیاری از مدل ها و رویکردهای مرتبط با فرآیند توسعه، بر نقش و اثرگذاری سرمایه انسانی بر بهبود فرآیند توسعه اقتصادی تاکید نموده اند. با پذیرش این مفروض که سرمایه انسانی در قالب مهاجرت بین المللی بر توسعه اقتصادی موثر خواهد بود، بنابراین می‌توان گفت فرآیند ورود و خروج سرمایه انسانی در قالب مهاجرت هم بر توسعه کشورهای مبداء و هم بر توسعه کشورهای مقصد مهاجران موثر می‌باشد. در این نوشتار تلاش می‌شود میزان اثرگذاری مهاجرت و خروج سرمایه انسانی بر توسعه اقتصادی کشورهای مبداء، مورد بررسی قرار گیرد.
ب) روند و آمار مهاجران بین المللی
آمارهای استخراج شده از گزارش مهاجرت بین المللی سازمان ملل حاکی از آن است در حالی که در سال 1990 حدود 153 میلیون مهاجر و در سال 2000، حدود 173 میلیون نفر مهاجر در سطح جهان وجود داشته، این رقم با افزایش 99 میلیون نفری در سال 2019 به عدد 272 میلیون نفر رسیده است.
بررسی آمار و اطلاعات در حوزه مهاجرت بین المللی نشان دهنده آن است که بیش از یک سوم از کل فرآیند مهاجرت و خروج سرمایه انسانی، از کشورهای در حال توسعه به سمت کشورهای توسعه یافته جریان دارد. این بخش از جمعیت جهان، تاثیر به سزایی بر توسعه اقتصادی در سطوح سه گانه شامل جهان، کشورهای مبداء و مقصد می‌گذارند.
ج) تأثیرات مهاجرت بر توسعه اقتصادی
اگر چه جریان بین المللی مهاجرت سرمایه انسانی در مجموع بر بهبود توسعه اقتصادی در سطح جهان اثر مثبت داشته است، لیکن به منظور دستیابی به درکی بهتر از تاثیر مهاجرت بین المللی بر توسعه اقتصادی در سطح ملی و در کشورهای مبداء، لازم است شاخص هایی همانند؛ نرخ مهاجرت و بازگشت مهاجران، کیفیت سرمایه انسانی خارج شده، درآمدهای برگشتی مهاجران و ایجاد شبکه‌های تجاری و سهولت سرمایه گذاری مستقیم خارجی، مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرد؛
1- نرخ مهاجرت و بازگشت: مهاجرت بین المللی، کارآیی اقتصادی را از طریق جابجایی نیروی کار از مناطق با بهره وری پایین به مناطق با بهره وری بالا افزایش داده و بین نرخ مهاجرت و دو متغیر مذکور ارتباط مستقیمی وجود دارد.
در کنار میزان مهاجرت، نرخ بازگشت مهاجران به موطن اصلی خود نیز موضوع مهمی در توسعه اقتصادی کشورهای مبداء به شمار می رود. سرمایه انسانی که پس از کسب تخصص به کشور مبداء بازگشته، می‌تواند با وارد کردن دانش، انتقال سرمایه مالی، ایجاد اشتغال در کشور مبداء و ... بر توسعه اقتصادی آن کشور اثرگذای مثبت داشته باشد. بطور کلی می‌توان گفت افزایش نرخ بازگشت مهاجران با مهارت و تخصص بالاتر، به انباشت سرمایه انسانی در کشور مبداء منجر شده و این موضوع، رشد اقتصادی و در نهایت توسعه اقتصادی کشورهای مهاجر فرست را به دنبال خواهد داشت.
2- میزان خروج افراد متخصص: آنچه در خصوص تاثیر مهاجرت بر توسعه کشورها بسیار حائز اهمیت است، میزان مهاجرت افراد ماهر و متخصص است که از آن تحت عنوان مهاجرت یا فرار مغزها نیز یاد می‌شود. این گروه از سرمایه انسانی به دلیل اینکه از توان تولید ارزش بیشتری برخوردار بوده و همچنین هزینه‌های بیشتری صرف آن شده است، از قابلیت تاثیرگذاری بیشتری بر توسعه اقتصادی کشورهای مبداء برخوردار می‌باشد. در همن راستا می‌توان گفت مهاجرت نیروی متخصص از طریق وجوه ارسالی، بازگشت مهاجران ماهر و آموزش دیده، ایجاد شبکه‌های تجاری و سهولت سرمایه گذاری مستقیم خارجی، منافعی را برای کشورهای مبداء به ارمغان می آورد.
بطور خلاصه می‌توان گفت هرچقدر تعداد بیشتری از نیروهای متخصص در بین مهاجران خارج شده از یک کشور وجود داشته باشند، تبعات منفی آن در توسعه اقتصادی کشورهای مبداء بیشتر بوده و بالعکس هر چه کشوری نرخ بالایی از مهاجران ماهر را پذیرش کند، اثرات آن در توسعه اقتصادی کشور مقصد مثبت خواهد بود. حال در صورتی که نرخ بازگشت مهاجرین متخصص به کشورهای مبداء، افزایش داشته باشد به همان نسبت نیز می‌توان از طرق مختلف، روند صعودی توسعه در کشورهای مبداء مهاجرین را شاهد بود.
3- درآمدهای برگشتی (وجوه ارسالی): بررسی زیرشاخص های خروج سرمایه انسانی از جمله در حوزه درآمدهای برگشتی نشان دهنده اثرگذاری مثبت برخی از جنبه‌های مهاجرت و خروج سرمایه انسانی بر توسعه اقتصادی کشورهای مبداء می‌باشد. وجوه ارسالی که مهاجران به کشورهای مادر خود می فرستند، با افزایش سطح درآمد و مصرف دریافت کنندگان وجوه، هم رفاه آنها را افزایش می دهد و هم وارد چرخه اقتصادی کل کشور شده و از این طریق بر رفاه کل جامعه اثر مثبت می‌گذارد.
بطور کلی مطالعات انجام شده درخصوص تاثیر وجوه ارسالی بر توسعه اقتصادی کشورهای مبداء، نشان می دهد که حواله‌های ارسالی در کشورهای با درآمد پایین و متوسط، فقر را کاهش داده، نتایج تغذیه ای را بهبود بخشیده، و با صرف مبالغ بیشتر برای آموزش و پرورش و کاهش کار کودکان در خانواده‌های محروم همراه بوده است. براساس این مطالعات، وجوه ارسالی مالی، پتانسیل عظیمی‌برای کاهش فقر و افزایش سرمایه گذاری در کشورهای مبداء محسوب می‌شود و حتی ضد چرخه‌های رکود اقتصادی است.
4- ایجاد شبکه‌های تجاری و سهولت سرمایه گذاری مستقیم خارجی: مطالعات اخیر در حوزه تجارت بین الملل، مهاجرت را مکمل تجارت و سرمایه گذاری مستقیم خارجی می داند. مهاجرت باعث ایجاد شبکه‌های تجاری بین داخل و خارج از کشور خواهد شد و از این طریق، افزایش روابط تجاری و سرمایه گذاری مستقیم خارجی را موجب می‌گردد. از این رو، تشکیل شبکه‌های تجاری؛ سبب ایجاد پیوندهای تجاری، سرمایه گذاری مستقیم خارجی، تقویت منافع ناشی از تجارت و انتشار دانش شده و از این طریق رشد اقتصادی کشور مبداء را تحت تاثیر قرار می دهد. حتی اگر نرخ بازگشت مهاجران به کشور مادری خود نیز کم باشد، لیکن با ایجاد شبکه‌های تجاری بین مهاجران و سرزمین مادری، می‌توان رشد اقتصادی کشورهای مبداء را انتظار داشت.
د) جمع بندی:
با توجه به اینکه علاوه بر پدیده مهاجرت بین المللی، توسعه اقتصادی نیز به عنوان یک متغیر وابسته، از سیاست های مهاجرتی و وضعیت کلی کشورهای مبداء و مقصد تأثیر می‌پذیرد، لذا سیاست گذاری صحیح و منطبق با واقعیات از سوی کشورهای مبداء پیرامون شاخص های فوق الذکر، تا حد زیادی می‌تواند در زمینه مثبت سازی اثر مهاجرت بین المللی بر توسعه اقتصادی آن کشورها، کارساز واقع شود.